Harriyet Biçer - Stou - Tom dayının daxması

    Bəzən hansı müəllifin, hansı kitabın, hansı əsərin qəlbinin dərinliklərinə nüfuz edib orda yatmış vicdanını oyadacağını, mənəvi aləmini sarsaraq səni özünə gətirəcəyini, bütün duyğularına xitab edərək könlünün bam telinə toxunacağını bilə bilmirsən. Və bəzi kitablar səni alıb elə diyarlara götürür ki, oralar sənin üçün tamamilə  qəriblikdir, adət-ənənələri, həyat tərzləri sənə tamam yaddır. Lakin bu uzaqlıq və fərqliliyin içində dəyişməyən, eyni olan  bir şey var insanlıq...  

    Və dilindən, dinindən, irqindən, millətindən asılı olmayaraq hər bir insanın qəlbinə xitab edən ümumbəşər bir dil vardır -  VİCDAN.

Və bəzi kitabları sən məhz o vicdan dilində oxuyursan. Nə qədər yad yaşam tərzi və ənənələri olsa da ideyası ilə, məzmunu ilə sənə doğmadır, əslində bu əsərlər.

    Amerikalı yazıçı Harriyet Biçer - Stounun "Tom dayının daxması" adlı əsəri də məhz bu tip romanlardandır.


Əsər məni belə uzaq ellərə və əsrlər öncəsinə götürdü ; Hal-hazırda özünü dünyada demokratiyanın öncüsü, qoruyucusu kimi tanıdan Amerikanın əsrlər öncəki bütün insanlığın üz qarası olan bir eyibə - köləliyə, irqi ayrıseçkiliyə, zülmlərə ev sahibliyi etməsini heyrətlə müşahidə etdirdi.

    Əsərdə köləliyin sərt zəncirləri altında əzilən bir çox insanın həyatına şahid olsaq da süjet xəttində əsas iki həyat hekayəsi və iki azadlığa uzanan yol, bu yolda çəkilən iztirablar sərilir gözlərinizin önünə. Bunlardan biri Tom dayı, digəri isə Elizanın həyat yoludur.

    Tom Amerikanın Kentukki ştatında zəngin bir ailənin təsərrüfat işlərinə nəzarət edən, zəhmətkeş, dindar,  zənci irqinə mənsub bir şəxsdir. Onun ailəsi uşaqları var. Arvadı Xloya sahiblərin malikanəsində sevilən bir aşpazdır. Pis yaşamırlar. Sahibləri əslində rəhimdil, nəzakətli və səxavətlidirlər. Lakin sahib mister Şelbi borc içindədir və bunu qarşılamaq üçün Tomu istəməsə də satmaq məcburiyyətində qalır.
    Bu məqamda biz bəzi yerlərdə yazıçının obrazların dili ilə mister  Şelbiyə üstüörtülü sitəm etdiyinin də şahidi oluruq.

    Tom dayı bu xəbərdən sarsılsa da yüksək dini etiqadı sayəsində qədərinə razı gəlib Tanrının onun qismətinə yazdığı hər şeyə boyun əyir.  Alın yazısında varsa yenidən geri dönəcəyini bilir.

    Tom dayını alan qul alverçisi istənilən məbləği vermək üçün onunla bərabər evin xanımına qulluq edən Elizanın 3-4 yaşlı oğlunu da aparmaq şərti qoşur. Mister Şelbi əlacsız bunu da qəbul edir. Lakin bu söhbəti gizlincə duyan Eliza Tom kimi qədərinə boyun əymək istəmir. Axı o övladına bir neçə körpəsi tələf olduqdan və illər uzunu gözlədikdən sonra qovuşmuşdu. Eliza elə gecə ikən oğlunu və bir neçə əşyasını götürüb qaçır.

    Bundan sonra biz sıra ilə gah Tom dayının, gah da Elizanın başına gələn hadisələri izləməli oluruq.

    Tom dayı cənuba aparılır, əvvəl yenə çox mərhəmətli bir sahibkara qismət olur. Vətən və ailə həsrəti çəksə də günləri pis keçmir. Lakin həyat onu yenidən sınağa çəkir, azadlığın tam astanasında dayandığı bir zamanda yenidən hər şey alt-üst olur. Tom qəddar, şəfqət və vicdan duyğusundan məhrum biri tərəfindən alınır. Burada onun həyatının ən çətin günləri başlayır.

    Eliza arxasında onu təqib edən qul alverçisi və yandaşlarına yaxalana bilmə təhlükəsi, övladından ayrılma qorxusu ilə diyar-diyar gəzir. Tale onu sahibinin etdiyi zülmlərdən təngə gəlib qaçan həyat yoldaşı ilə yenidən görüşdürür. Onlar birlikdə, min bir əziyyətlə xeyirxah adamların yardımı ilə Kanadaya - qaçqınların, köməksizlərin sığınacağı olan "azadlıq ölkəsi"nə qaçmağa müyəssər  olurlar.

    Əslində, sonda Eliza da Tom dayı da azadlığa çıxırlar. Lakin biri köləlikdən qurtulub müstəqil bir insana, digəri isə dünya külfətindən, cismani əzablardan sıyrılıb, tamamilə azad bir ruha çevrilir.

    "Tom dayının daxması"nı oxuduqca kübar və zərif bir xanımın ahəstə-ahəstə anlatdığı gerçək bir həyat hekayəsini dinləmiş kimi olursan. Sonradan araşdırdıqda əsərin doğurdan da Elizanın həyat yoldaşı Corcun əlyazmaları əsasında(əlbəttə ki, bəzi əlavələr edilərək) yazıldığını öyrəndim. Yəni burda yazıçı təxəyyülü ilə yanaşı yaşanmış gerçək həyat həqiqətləri də var. Elə buna görə də, əsər boyu qəlbində hər növ duyğu çulğayır. Bəzən qəhər səni boğur, hıçqıraraq deyil, hönkürərək ağlayırsan oxuduğun zülmlər qarşısında(ki, bu məndə hər 2-3 səhifədən bir baş verirdi). 

   Necə ağlamayasan? Körpəsilə başqa ştatda olan həyat yoldaşının yanına getdiyini zənn edərək sevinc içərisində gəmiyə minən və əslində sahibi tərəfindən qul alverçisinə satıldığını elə gəmidə öyrənən, bu xəbərin şokundan özünə gəlməmiş yuxudan oyandıqda işləməsinə mane olacaq deyə körpəsinin gizlincə götürülüb başqasına satıldığını duyan və belə yaşaya bilməyəcəyini anlayıb özünü gəmidən azğın suların qoynuna atan minlərlə zənci analardan biri olan Lüsini mi, yaşlanıb əldən düşmüş, gözləri görməyən, gənc oğlu ilə qul bazarında satılarkən oğlunu alan sahibkara onları ayırmaması üçün, onu da alsın deyə ayaqlarına düşüb yalvaran, heç nəyə baxmayaraq əlindəki tək sərvəti olan oğlundan qoparılan ananın fəryadlarını mı...(burda qeyd edərkən belə ürəyim uçalanır, gözlərim dolur) Hansı birini anladasan?!

    Əsər boyunca onlarla belə hadisələrə şahid olursan. Hər dəfə qəlbin qeyzlə dolub-daşır... Keçmişə qayıdıb tüpürmək istəyirsən insanı əşya kimi alıb-satan, heç bir duyğusuna zərrə qədər əhəmiyyət verməyən o zalımların düz gözlərinin içinə... Hayqırmaq istəyirsən Allahın bərabər yaratdığı, sənin kimi qəlbi, ruhu, duyğuları olan insanlardan hansı haqla özünü üstün görürsən, hansı haqla özünü  onların sahibi kimi hiss edirsən deyə?!

    Əsərdə ən təsirləndiyim məqamlardan biri də yazıçının dinə olan bağlılığı və inamının  səmimiliyi oldu. Bütün əsər boyu səmavi dinlərin mənbəyinin eyniliyinə heyrət içində təkrar-təkrar şahid oldum. Xristianlığın əsasının İslamdan çox da fərqi olmadığını gördüm. Bunu bəlkə də hamımız bilirik, bütün dinlərin Vahid olan Allahı təbliğ etdiyini, ortaq imana dəvət etdiyini bilirik. Lakin öz mənbələrimizdən deyil,  xalis bir xristianın qələmindən ən səmimi şəkliylə oxumaq bambaşqa duyğular oyatdı məndə.

Daha nə deyim, nə yazım?!
Kitab qalın, əsər dərin...
Anladmaqla bitməz ki...

    Son olaraq bunu deyə bilərəm sadəcə : əgər hələ də "Tom dayının daxması"nı oxumamızsınızsa, tapın və mütləq oxuyun...